วิสัชนาในอธิการนี้ โดยนัยมีอาทิอย่างนี้ว่า ขันธ์ ๓ ที่เป็นอกุสลาพยากตะ
และรูปที่มีจิตเป็นสมุฏฐาน อาศัยขันธ์หนึ่งที่เป็นอกุสลาพยากตะ
เกิดขึ้น.
ก็วิธีนับที่ได้ในปัจจัยนั้น ๆ พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้แล้วในบาลี แม้
วาระทั้งหลายที่มีวิสัชนาเหมือนกัน ก็ทรงแสดงไว้ในบาลีนั้นเอง เพราะฉะนั้น
ในอธิการนี้ ผู้ศึกษาพึงกำหนดบาลีแล้วทราบปัฏฐานนัยทั้งหมด ตามแนวแห่ง
นัยที่ข้าพเจ้ากล่าวแล้วในหนหลัง ก็ในอธิการนี้ ฉันใด ใน ทุกปัฏฐาน ทุก-
ติกปัฏฐาน ติกทุกปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และทุกทุกปัฏฐาน ก็ฉันนั้น.
นัย ๖ ในธัมมปัจจนียปัฏฐาน อันท่านแสดงไว้ด้วยคาถาที่ท่านกล่าว
ไว้ในอรรถกถาว่า
นัย ๖ ในปัจจนียปัฏฐาน คือ ติกปัฏฐาน อัน
ประเสริฐ ทุกปัฏฐานอันสูงสุด ทุกติกปัฏฐาน ติกทุก-
ปัฏฐาน ติกติกปัฏฐาน และทุกทุกปัฏฐาน ลึกซึ้งนัก ดังนี้.
เป็นอันข้าพเจ้าแสดงแล้วด้วยคำมีประมาณเท่านี้ ฯ ก็ในอธิการนี้ ผู้ศึกษาพึง
ทราบเฉพาะ ปัจจนียปัฏฐาน เท่านั้น ประดับด้วยนัย ๒๕ โดยปริยายหนึ่งคือ
ในปัฏฐานหนึ่ง ๆ ว่าด้วยอำนาจแห่งปัจจัยมีอย่างละ ๔ นัย มีอนุโลมนัยเป็นต้น.
อรรถกถาปัจจนียปัฏฐาน จบ

นเหตุทุกโนอาสวโคจฉกทุกะ
(๑. นเหตุทุกะ ๑๓.-๑๘. โนอาสวโคจฉกทุกะ)
ปฏิจจวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๔๗๗] ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อาสวธรรม ที่เป็นนเหตุ-
ธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อาสวธรรม ที่เป็นนเหตุธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่สาสวธรรม ที่เป็นนเหตุธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อนาสวธรรมที่เป็นนเหตุธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อาสวสัมปยุตตธรรม ที่เป็นนเหตุ-
ธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อาสววิปปยุตตธรรม ที่เป็นนเหตุ-
ธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อาสวธรรม และไม่ใช่อนาสวธรรม
ที่เป็นนเหตุธรรม ฯลฯ
ฯลฯ อาศัยธรรมที่ไม่ใช่อนาสวธรรม และไม่ใช่ธรรมที่
ไม่ใช่อาสวธรรม ที่เป็นนเหตุธรรม ฯลฯ

พระอภิธรรมปิฎก ปัฏฐาน
อนุโลมปัจจนียปัฏฐาน
๑. อนุโลมปัจจนียติกปัฏฐาน
๑. กุสลติกนกุสลติกะ
ปฏิจจวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๑] ๑. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยกุศลขันธ์ทั้งหลาย.
๒. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ ๓ และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ ๑ ที่เป็นกุศล.

๓. ธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ ๓ อาศัยขันธ์ ๑ ที่เป็นกุศล.
๔. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล และธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ
อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ ๓ อาศัยขันธ์ ๑ ที่เป็นกุศล.
๕. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยกุศลขันธ์ทั้งหลาย มี ๕ วาระ.
[๒] ๖. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยอกุศลขันธ์ทั้งหลาย.
๗. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ ๓ และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ ๑ ที่เป็นอกุศล.
๘. ธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย

๙. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัย
ธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๑๐. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย มี ๕ วาระ.
[๓] ๑๑. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิด
ขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ ๓ และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ ๑ ที่เป็นวิบากอัพยา-
กตะ และกิริยาอัพยากตะ.
ในปฏิสนธิขณะ มหาภูตรูป๓ อาศัยมหาภูตรูป ๑ ฯลฯ มหาภูตรูป ๒
อาศัยมหาภูตรูป ๒.
จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลาย.
๑๒. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ
เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ วิบากอัพยากตะ ปฏิสนธิ ฯลฯ มหาภูตรูป.
๑๓. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
คือ วิบากอัพยากตะ กิริยาอัพยากตะ ฯลฯ มี ๓ วาระ.

[๔] ๑๔. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล และ
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย.
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยกุศลขันธ์ และมหาภูตรูป.
๑๕. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล และ
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๑๖. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นกุศล และธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
[๕] ๑๗. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล และ
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๑๘. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล และ
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๑๙. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอกุศล และธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะเหตุ
ปัจจัย
จิตตสมุฏฐานรูปอย่างเดียวที่ควรจำแนกในที่นี้.
พึงทำเป็น ๑๙ วาระ.

๒. อารัมมณปัจจัย
[๖] ๑. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น
เพราะอารัมมณปัจจัย
๒. ธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิด
ขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
๓. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล และธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ
อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย มี ๓ วาระ.
[๗] ๔. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น
เพราะอารัมมณปัจจัย
๕. ธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิด
ขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
๖. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัย
ธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย มี ๓ วาระ.
[๘] ๗. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิด
ขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
๘. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิด
ขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย

๙. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย มี ๓ วาระ.
การนับจำนวนวาระในอนุโลม
[๙] ในเหตุปัจจัย มี ๑๙ วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี ๙ วาระ
ในอธิปติปัจจัย มี ๑๙ วาระ ในอนันตรปัจจัย มี ๙ วาระ ในสมนันตรปัจจัย
มี ๙ วาระ ในสหชาตปัจจัย มี ๑๙ วาระ ฯลฯ ในอวิคตปัจจัย มี ๑๙ วาระ.
ปัจจนียนัย
๑. นเหตุปัจจัย
[๑๐] ๑. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น
เพราะนเหตุปัจจัย
๒. ธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล
เกิดขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย
๓. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อัพยากตะ
อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย มี ๓ วาระ.
๔. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิด
ขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย

๕. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอัพยากตะ
เกิดขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย
๖. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอัพยากตะ เกิดขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย มี ๓ วาระ.
๒. นอารัมมณปัจจัย
[๑๑] ๑. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น
เพราะนอารัมมณปัจจัย
๒. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น
เพราะนอารัมมณปัจจัย
๓. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นกุศล เกิดขึ้น เพราะนอารัมมณปัจจัย
๔. ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิด
ขึ้น เพราะนอารัมมณปัจจัย
๕. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล อาศัยธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น
เพราะนอารัมมณปัจจัย
๖. ธรรมที่ไม่ใช่กุศล และธรรมที่ไม่ใช่อกุศล อาศัย
ธรรมที่เป็นอกุศล เกิดขึ้น เพราะนอารัมมณปัจจัย ฯลฯ

การนับจำนวนวาระในปัจจนียะ
[๑๒] ในเหตุปัจจัย มี ๖ วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี ๑๕ วาระ
ในนอธิปติปัจจัย มี ๑๙ วาระ ฯลฯ ในโนวิคตปัจจัย มี ๑๕ วาระ.
ปัจจนียปัฏฐาน พึงให้พิสดาร แม้สหชาตวาระ ก็พึงให้พิสดาร แม้
ปัจจยวาระ ก็พึงให้พิสดาร.
[๑๓] แม้ในปัจจยวาระ ในเหตุปัจจัย มี ๒๖ วาระ ในอารัมมณ-
ปัจจัย มี ๑๘ วาระ ในอวิคตปัจจัย มี ๒๖ วาระ.
นิสสยวาระก็ดี สังสัฏฐวาระก็ดี สัมปยุตตวาระก็ดี เหมือนกับปฏิจจ-
วาระ.
ปัญหาวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๑๔] ๑. ธรรมที่เป็นกุศล เป็นปัจจัยแก่ธรรมที่ไม่ใช่กุศล
ด้วยอำนาจของเหตุปัจจัย
๒. ธรรมที่เป็นกุศล เป็นปัจจัยแก่ธรรมที่ไม่ใช่อกุศล
ด้วยอำนาจของเหตุปัจจัย