๓ วาระ ในวิปากปัจจัย มี ๙ วาระ ในอาหารปัจจัย มี ๓ วาระ ในอินทริย-
ปัจจัย มี ๙ วาระ ในฌานปัจจัย มี ๓ วาระ ในมัคคปัจจัย มี ๙ วาระ ใน
สัมปยุตตปัจจัย มี ๙ วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี ๕ วาระ ในอัตถิปัจจัย มี
๙ วาระ ในนัตถิปัจจัย มี ๙ วาระ ในวิคตปัจจัย มี ๙ วาระ ในอวิคตปัจจัย
มี ๙ วาระ.
ปัจจนียนัย
การยกปัจจัยในปัจจนียะ
[๘๘๕] ๑. อนิทัสสนอัปปฏิฆธรรมที่เป็นเหตุ เป็นปัจจัยแก่
อนิทัสสนอัปปฏิฆธรรมที่เป็นเหตุ ด้วยอำนาจของอารัมมณปัจจัย,
เป็นปัจจัย ด้วยอำนาจของสหชาตปัจจัย, เป็นปัจจัย ด้วยอำนาจของ
อุปนิสสยปัจจัย ฯลฯ
การนับจำนวนวาระในปัจจนียะ
[๘๘๖] ในนเหตุปัจจัย มี ๙ วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี ๙ วาระ
ฯลฯ
อนุโลมปัจจนียนัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลมปัจจนียะ
[๘๘๗] เพราะเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย มี ๓ วาระ... ฯลฯ

ปัจจนียานุโลมนัย
การนับจำนวนวาระในปัจจนียานุโลม
[๘๘๘] เพราะนเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี ๙ วาระ... ฯลฯ
อนุโลมนัยก็ดี ปัจจนียนัยก็ดี อนุโลมปัจจนียนัยก็ดี ปัจจนียานุ-
โลมนัยก็ดี แห่งปัญหาวาระในกุสลติกะ ท่านนับอย่างไร พึงนับอย่างนั้น.
เหตุทุกสนิทัสสนสัปปฏิฆติกะ จบ
อรรถกถาทุกติกปัฏฐาน
ใน ทุกติกปัฏฐาน พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแต่งเทศนาโดยสังเขป
ด้วยอำนาจการยกเฉพาะปัญหาขึ้น อย่างนี้ว่า เหตุ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ
เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปปชฺชติ เหตุปจฺจยา ผู้ศึกษาควรกล่าวความ
พิสดาร โดยนัยว่า อโทสเหตุ อโมหเหตุ อาศัยกุศลเหตุ คืออโลภะเป็นต้น
ความพิสดารนั้นแม้จะไม่ได้กล่าวไว้ ก็อาจทราบได้ โดยนัยที่แสดงไว้แล้วใน
หนหลัง เพราะฉะนั้น จึงไม่ตรัสปัจจัยสักอย่างหนึ่งไว้ แม้ในบทเดียว.
ก็เทศนาที่แสดงไว้โดยย่อนั้น พึงทราบว่าเทศนานั้นทรงแสดงอย่างนี้.
จริงอยู่ พระองค์ทรงเชื่อมกุศลบท กับเหตุทุกะ แล้วแสดงปัจจัย
ที่ได้อยู่ทั้งหมด ด้วยอำนาจอนุโลมและปัจจนียนัย ในปฏิจจวาระ ไม่ทรงแสดง
อนุโลมปัจจนียนัย และปัจจนียานุโลมนัย และสหชาตวาระเป็นต้น แล้ว
ตรัสว่า ทั้งหมดควรขยายให้พิสดารเหมือนปฏิจจวาระนั่นแหละ.

แม้ใน ปัญหาวาระ พระองค์ไม่ทรงวิสัชนาปัญหา ทรงยกปัจจัย
อย่างเดียว แล้วทรงแสดงปัจจัยที่ได้อยู่ด้วยอำนาจอนุโลมปัจจนียนัยเท่านั้น
พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่าผู้ศึกษาพึงเชื่อมแม้อกุสลาพยากตบท กับเหตุทุกะ
แล้วแสดงไข เหตุกุสลทุกติกะ เหมือนอย่างกุศลบท. ต่อจากนั้นทรง
แสดงทุกติกะ ๒๑ มีเหตุเวทนาทุกติกะเป็นต้น โดยนัยว่า เหตุํ สุขาย
เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ เป็นต้น. ก็เพราะเหตุที่เห็นได้กระทบได้
หรือเห็นไม่ได้กระทบได้ ย่อมไม่มี เพราะฉะนั้นจึงไม่ทรงเชื่อมสนิทัสสน-
สัปปฏิฆะและอนิทัสสนสัปปฏิฆบทกับเหตุบท. ทรงเชื่อมติกะ ๒๒ ที่มี
ได้กับเหตุทุกะ ดังอธิบายมาแล้ว ทรงเชื่อมติกะเหล่านั้นกับทุกะทั้งหมด มี
สเหตุกทุกะเป็นต้น มีสรณทุกะเป็นที่สุดอีก.
ในทุกะเหล่านั้น บทใด ๆ ไม่ประกอบร่วมกับบทใด ๆ บทนั้น ๆ
พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในบาลีนั้นเองว่ามีไม่ได้ ในอธิการนี้. พระผู้มี-
พระภาคเจ้าประกอบติกะ ๒๒ กับทุกะ ๑ แล้วประกอบติกะ ๒๒ กับทุกะบท
ที่ได้อยู่ใน ๑๐๐ ทุกะ ตามลำดับ คือติกะ ๒๒ ติกะ กับทุกะอื่น ติกะ ๒๒
ติกะ กับทุกะอื่นอีก พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือเอาติกะ ๒๒ ติกะ ดังว่ามานี้
แล้วผนวกเข้าใน ๑๐๐ ทุกะ แสดงปัฏฐานชื่อว่า ทุกติกปัฏฐาน ในทุกติก-
ปัฏฐานนั้น ในฐานะใด ๆ ทรงแสดงนัยแล้วทำการย่อไว้ในบาลี ผู้ศึกษา
พึงทราบความพิสดารแห่งบาลีนั้น ตามสมควรแก่นัยที่ทรงแสดงไว้ในฐานะ
นั้น ๆ แล.
อรรถกถาทุกติกปัฏฐาน จบ

สเหตุกทุกกุสลติกะ
(๒. สเหตุกทุกะ ๑. กุสลติกะ)
กุศลบทปฏิจจวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๘๘๙] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๒. อารัมมณปัจจัย
[๘๙๐] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลม
[๘๙๑] ในเหตุปัจจัยมี ๑ วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี ๑ วาระ ใน
อธิปติปัจจัย มี ๑ วาระ ในอนันตรปัจจัย มี ๑ วาระ ในสมนันตรปัจจัย
มี ๑ วาระ ในสหชาตปัจจัย มี ๑ วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี ๑ วาระ ใน
นิสสยปัจจัย มี วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี ๑ วาระ ในปุเรชาตปัจจัย มี ๑
วาระ ในอาเสวนปัจจัย มี ๑ วาระ ในกัมมปัจจัย มี ๑ วาระ ในอาหาร-
ปัจจัย มี ๑ วาระ ฯลฯ ในอวิคตปัจจัย มี ๑ วาระ.

ปัจจนียนัย
๑. นอธิปติปัจจัย
[๘๙๒] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะนอธิปติปัจจัย
การนับจำนวนวาระในปัจจนียะ
[๘๙๓] ในนอธิปติปัจจัย มี ๑ วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี ๑ วาระ
ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี ๑ วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี ๑ วาระ ในนกัมม-
ปัจจัย มี ๑ วาระ ในนวิปากปัจจัย มี ๑ วาระ ฯลฯ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี
๑ วาระ
อนุโลมปัจจนียนัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลมปัจจนียะ
[๘๙๔] เพราะเหตุปัจจัย ในนอธิปติปัจจัย มี ๑ วาระ... ฯลฯ
ปัจจนียานุโลมนัย
การนับจำนวนวาระในปัจจนียานุโลม
[๘๙๕] เพราะนอธิปติปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี ๑ วาระ... ฯลฯ
สหชาตวาระก็ดี ปัจจยวาระก็ดี นิสสยวาระก็ดี สังสัฏฐวาระก็ดี
สัมปยุตตวาระก็ดี พึงให้พิสดารเหมือนปฏิจจวาระ.

กุศลบทปัญหาวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๘๙๖] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม เป็นปัจจัยแก่กุศล-
ธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม ด้วยอำนาจของเหตุปัจจัย
๒. อารัมมณปัจจัย
[๘๙๗] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม เป็นปัจจัยแก่กุศล-
ธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม ด้วยอำนาจของอารัมมณปัจจัย ฯลฯ
การนับจำนวนวาระในอนุโลม
[๘๙๘] ในเหตุปัจจัย มี ๑ วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี ๑ วาระ
ในอธิปติปัจจัย มี ๑ วาระ ในอนันตรปัจจัย มี ๑ วาระ ในสมนันตรปัจจัย
ในสหชาตปัจจัย มี ๑ วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี ๑ วาระ ในนิสสยปัจจัย
มี ๑ วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี ๑ วาระ ในอาเสวนปัจจัย มี ๑ วาระ ใน
กัมมปัจจัย มี ๑ วาระ ในอาหารปัจจัย มี ๑ วาระ ในอินทริยปัจจัย มี ๑
วาระ ในฌานปัจจัย มี ๑ วาระ ในมัคคปัจจัย มี ๑ วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย
มี ๑ วาระ ในอัตถิปัจจัย มี ๑ วาระ ในนัตถิปัจจัย มี ๑ วาระ ในวิคตปัจจัย
มี ๑ วาระ ในอวิคตปัจจัย มี ๑ วาระ.

ปัจจนียนัย
การยกปัจจัยในปัจจนียะ
[๘๙๙] ๑. กุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม เป็นปัจจยแก่กุศล-
ธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม ด้วยอำนาจของอารัมมณปัจจัย, เป็นปัจจัย
ด้วยอำนาจของสหชาตปัจจัย, เป็นปัจจัย ด้วยอำนาจของอุปนิสสย-
ปัจจัย ฯลฯ
การนับจำนวนวาระในปัจจนียะ
[๙๐๐] ในนเหตุปัจจัย มี ๑ วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี ๑ วาระ
ฯลฯ
อนุโลมปัจจนียนัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลมปัจจนียะ
[๙๐๑] เพราะเหตุปัจจัย ในนอารัมณณปัจจัย มี ๑ วาระ. . . ฯลฯ
ปัจจนียานุโลมนัย
การนับจำนวนวาระปัจจนียานุโลม
[๙๐๒] เพราะนเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี ๑ วาระ. . . ฯลฯ
อนุโลมนัยก็ดี ปัจจนียนัยก็ดี อนุโลมปัจจนียนัยก็ดี ปัจจนียานุโลมนัย
ก็ดี แห่งปัญหาวาระในกุสลติกะ ท่านนับไว้อย่างไร พึงนับอย่างนั้น.

อกุศล บทปฏิจจวาระ
อนุโลมนัย
๑. เหตุปัจจัย
[๙๐๓] ๑. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๒. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
๓. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม และอกุศลธรรมที่เป็นอเหตุกธรรม เกิดขึ้น
เพราะเหตุปัจจัย
๒. อารัมมณปัจจัย
[๙๐๔] ๑. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
๒. อกุศลธรรมที่เป็นอเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย
๓. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม และอกุศลธรรม
ที่เป็นอเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น
เพราะอารัมมณปัจจัย
๔. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นอเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะอารัมมณปัจจัย

๕. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม และอกุศลธรรมที่เป็นอเหตุกธรรม เกิดขึ้น
เพราะอารัมมณปัจจัย
๓. อธิปติปัจจัย
[๙๐๕] ๑. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะอธิปติปัจจัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลม
[๙๐๖] ในเหตุปัจจัย มี ๓ วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี ๕ วาระ ใน
อธิปติปัจจัย มี ๑ วาระ ในอนันตรปัจจัย มี ๕ วาระ ในสมนันตรปัจจัย มี
๕ วาระ ในสหชาตปัจจัย มี ๕ วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี ๕ วาระ ใน
นิสสยปัจจัย มี ๕ วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี ๕ วาระ ในปุเรชาตปัจจัย มี ๕
วาระ ในอาเสวนปัจจัยมี ๕ วาระ ในกัมมปัจจัย มี ๕ วาระ ในอาหารปัจจัย
มี ๕ วาระ ในอินทริยปัจจัย มี ๕ วาระ ในฌานปัจจัย มี ๕ วาระ ในมัคค-
ปัจจัย มี ๕ วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย มี ๕ วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี ๕
วาระ ในอัตถิปัจจัย มี ๕ วาระ ในนัตถิปัจจัย มี ๕ วาระ ในวิคตปัจจัย มี
๕ วาระ ในอวิคตปัจจัย มี ๕ วาระ.
ปัจจนียนัย
๑. นเหตุปัจจัย
[๙๐๗] ๑. อกุศลธรรมที่เป็นอเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะนเหตุปัจจัย

๒. นอธิปติปัจจัย
[๙๐๘] ๑. อกุศลธรรมที่เป็นสเหตุกธรรม อาศัยอกุศลธรรม
ที่เป็นสเหตุกธรรม เกิดขึ้น เพราะนอธิปติปัจจัย
การนับจำนวนวาระในปัจจนียะ
[๙๐๙] ในนเหตุปัจจัย มี ๑ วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี ๕ วาระ
ในนปุเรชาตปัจจัย มี ๕ วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี ๕ วาระ ในนอาเสวน-
ปัจจัย มี ๕ วาระ. ในนกัมมปัจจัย มี ๓ วาระ ในนวิปากปัจจัย มี ๕ วาระ
ในนวิปปยุตตปัจจัย มี ๕ วาระ.
อนุโลมปัจจนียนัย
การนับจำนวนวาระในอนุโลมปัจจนียะ
[๙๑๐] เพราะเหตุปัจจัย ในนอธิปติปัจจัย มี ๓ วาระ... ฯลฯ
ปัจจนียานุโลมนัย
การนับจำนวนวาระในปัจจนียานุโลม
[๙๑๑] เพราะเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี ๑ วาระ... ฯลฯ
สหชาตวาระก็ดี ปัจจยวาระก็ดี นิสสยวาระก็ดี สังสัฏฐวาระก็ดี
สัมปยุตตวาระก็ดี พึงให้พิสดารเหมือนปฏิจจวาระ.