๔๓. ปฐมอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา
[๒๗๕] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา สิ่งใด
เป็นอนัตตาสิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้
พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ หูที่เป็นอดีตเป็น
อนัตตา จมูกที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา ลิ้นที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา กายที่เป็น
อดีตเป็นอนัตตา ใจที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้น
ไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญา
อันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับ
แล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปฐมอนัตตสูตรที่ ๔๓
๔๔. ทุติยอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็น
อนัตตาสิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึง
เห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ หูที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา
จมูก เป็นอนาคตเป็นอนัตตา ลิ้นที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา กายที่เป็น
อนาคตเป็นอนัตตา ใจที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความ
เป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ทุติยอนัตตสูตรที่ ๔๔

๔๕. ตติยอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็น
อนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็น
ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ หูที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา
จมูกที่เป็น ปัจจุบัน เป็นอนัตตา ลิ้นที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา กายที่เป็น
ปัจจุบันเป็นอนัตตา ใจที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตาฯลฯ กิจอื่นเพื่อความ
เป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ตติยอนัตตสูตรที่ ๔๕
๔๖. จตุตถอนิจจสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอดีตไม่เที่ยงเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
[๒๗๖] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอดีตไม่เที่ยง สิ่งใดไม่เที่ยง
สิ่งนั้นเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา
สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วย
ปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นอดีตไม่เที่ยง กลิ่นที่
เป็นอดีตไม่เที่ยง รสที่เป็นอดีตไม่เที่ยง โผฏฐัพพะที่เป็นอดีตไม่เที่ยง
ธรรมารมณ์ที่เป็นอดีตไม่เที่ยง สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์ สิ่งใด
เป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา
ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความ
เป็นจริงอย่างนี้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่
อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ จตุตถอนิจจสูตรที่ ๔๖

๔๗. ปัญจมอนิจจสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอนาคตไม่เที่ยงเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอนาคตไม่เที่ยง สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้น
เป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้น
ไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญา
อันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นอนาคตไม่เที่ยง กลิ่นที่เป็น
อนาคตไม่เที่ยง รสที่เป็นอนาคตไม่เที่ยง โผฏฐัพพะที่เป็นอนาคตไม่เที่ยง
ธรรมารมณ์ที่เป็นอนาคตไม่เที่ยง ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปัญจมอนิจจสูตรที่ ๔๗
๔๘. ฉัฏฐอนิจจสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยงเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยง สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้น
เป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้น
ไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญา
อันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยง กลิ่นที่เป็น
ปัจจุบันไม่เที่ยง รสที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยง โผฏฐัพพะที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยง
ธรรมารมณ์ที่เป็นปัจจุบันไม่เที่ยง ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ฉัฏฐอนิจจสูตรที่ ๔๘

๔๙. จตุตถทุกขสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอดีตเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
[๒๗๗] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอดีตเป็นทุกข์ สิ่งใด
เป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา
ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความ
เป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นอดีตเป็นทุกข์ กลิ่นที่เป็นอดีตเป็นทุกข์ รสที่
เป็นอดีตเป็นทุกข์ โผฏฐัพพะที่เป็นอดีตเป็นทุกข์ ธรรมารมณ์ที่เป็นอดีต
เป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้น
ไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญา
อันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับ
แล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ จตุตถทุกขสูตรที่ ๔๙
๔๐. ปัญจมทุกขสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอนาคตเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอนาคตเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์
สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา
ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริง
อย่างนี้ เสียงที่เป็นอนาคตเป็นทุกข์ กลิ่นที่เป็นอนาคตเป็นทุกข์ รสที่เป็น
อนาคตเป็นทุกข์ โผฏฐัพพะที่เป็นอนาคตเป็นทุกข์ ธรรมารมณ์ที่เป็น
อนาคตเป็นทุกข์ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปัญจมทุกขสูตรที่ ๕๐

๕๑. ฉัฏฐทุกขสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นปัจจุบันเป็นทุกข์เป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นปัจจุบันเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์
สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา
ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้
เสียงที่เป็นปัจจุบันเป็นทุกข์ กลิ่นที่เป็นปัจจุบันเป็นทุกข์ รสที่เป็นปัจจุบัน
เป็นทุกข์ โผฏฐัพพะที่เป็นปัจจุบันเป็นทุกข์ ธรรมารมณ์ที่เป็นปัจจุบัน
เป็นทุกข์ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ฉัฏฐทุกขสูตรที่ ๕๑
๕๒. จตุตถอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา
[๒๗๘] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา สิ่งใด
เป็นอนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้
พึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นอดีตเป็น
อนัตตา กลิ่นที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา รสที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา โผฏฐัพพะ
ที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา ธรรมารมณ์ที่เป็นอดีตเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็น
อนัตตา สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็น
ด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวก
ผู้ได้สดับแล้วเห็นอยู่อย่างนี้ ฯ ฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ จตุตถอนัตตสูตรที่ ๕๒

๕๓. ปัญจมอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา
สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วย
ปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา
กลิ่นที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา รสที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา โผฏฐัพพะ
ที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา ธรรมารมณ์ที่เป็นอนาคตเป็นอนัตตา ฯลฯ
กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปัญจมอนัตตสูตรที่ ๕๓
๕๔. ฉัฏฐอนัตตสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา
สิ่งนั้นไม่ใช่ของเรา ไม่เป็นเรา ไม่ใช่ตัวตนของเรา ข้อนี้พึงเห็นด้วย
ปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ เสียงที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา
กลิ่นที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา รสที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา โผฏฐัพพะ
ที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา ธรรมารมณ์ที่เป็นปัจจุบันเป็นอนัตตา ฯลฯ
กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ฉัฏฐอนัตตสูตรที่ ๕๔

๕๕. ปฐมอัชฌัตตายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในที่เป็นของไม่เที่ยง
[๒๗๙] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุเป็นของไม่เที่ยง หูเป็นของ
ไม่เที่ยง จมูกเป็นของไม่เที่ยง ลิ้นเป็นของไม่เที่ยง กายเป็นของไม่เที่ยง
ใจเป็นของไม่เทียง ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่
อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปฐมอัชฌัตตายตนสูตรที่ ๕๕
๕๖. ทุติยอัชฌัตตายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในเป็นทุกข์
[๒๘๐] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุเป็นทุกข์ หูเป็นทุกข์ จมูก
เป็นทุกข์ ลิ้นเป็นทุกข์ กายเป็นทุกข์ ใจเป็นทุกข์ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่ายแม้ในจักษุ ฯลฯ
กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ทุติยอัชฌัตตายตนสูตรที่ ๕๖
๕๗. ตติยอัชฌัตตายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายในเป็นอนัตตา
[๒๘๑] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุเป็นอนัตตา หูเป็นอนัตตา
จมูกเป็นอนัตตา ลิ้นเป็นอนัตตา กายเป็นอนัตตา ใจเป็นอนัตตา ดูก่อน
ภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ย่อมเบื่อหน่าย
แม้ในจักษุ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ตติยอัชฌัตตายตนสูตรที่ ๕๗

๕๘. ปฐมพาหิรายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกเป็นของไม่เที่ยง
[๒๘๒] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปไม่เที่ยง เสียงไม่เที่ยง กลิ่น
ไม่เที่ยง รสไม่เที่ยง โผฏฐัพพะไม่เที่ยง ธรรมารมณ์ไม่เที่ยง ดูก่อน
ภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อ
ความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ปฐมพาหิรายตนที่ ๕๘
๕๙. ทุติยพาหิรายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกเป็นทุกข์
[๒๘๓] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปเป็นทุกข์ เสียงเป็นทุกข์ กลิ่น
เป็นทุกข์ รสเป็นทุกข์ โผฏฐัพพะเป็นทุกข์ ธรรมารมณ์เป็นทุกข์ ดูก่อน
ภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อ
ความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ทุติยพาหิรายตนสูตรที่ ๕๙
๖๐. ตติยพาหิรายตนสูตร
ว่าด้วยอายตนะภายนอกเป็นอนัตตา
[๒๘๔] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย รูปเป็นอนัตตา เสียงเป็นอนัตตา
กลิ่นเป็นอนัตตา รสเป็นอนัตตา โผฏฐัพพะเป็นอนัตตา ธรรมารมณ์
เป็นอนัตตา ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อริยสาวกผู้ได้สดับแล้ว เห็นอยู่อย่างนี้
ย่อมเบื่อหน่ายแม้ในรูป แม้ในเสียง แม้ในกลิ่น แม้ในรส แม้ในโผฏฐัพพะ
แม้ในธรรมารมณ์ ฯลฯ กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี.
จบ ตติยพาหิรายตนสูตรที่ ๖๐
จบ สัฏฐิเปยยาลวรรคที่ ๒

อรรถกถาสัฏฐิเปยยาลวรรคที่ ๒
ลำดับต่อจากนันทิขยวรรคนั้น ชื่อ สัฏฐิเปยยาลวรรค. สัฏฐิเปย-
ยาลวรรคนั้น มีอรรถง่ายทั้งนั้น. แต่ ๖๐ สูตร ที่ตรัสไว้ในที่นี้ ตรัสด้วย
อำนาจอัธยาศัยของบุคคลผู้จะตรัสรู้ด้วยอำนาจบทนั้น ๆ อย่างนี้ว่า ฉนฺโท
ปหาตพฺโพ พึงละฉันทะ ดังนี้เป็นต้น. ดังนั้น สูตรทั้งหมดตรัสด้วยอำนาจ
บุคคล แผนกหนึ่งต่างหาก. ในเวลาจบสูตรหนึ่ง ๆ ทั้งในสูตรนี้ ภิกษุบรรลุ
พระอรหัตสูตรละ ๖๐ รูป ๆ.
จบ อรรถกถาสัฏฐิเปยยาลวรรคที่ ๒
รวมพระสูตรที่มีในวรรคนี้ คือ
๑. ปฐมฉันทสูตร ๒. ปฐมราคสูตร ๓. ปฐมฉันทราคสูตร
๔. ทุติยฉันทสูตร ๕. ทุติยราคสูตร ๖. ทุติยฉันทราคสูตร ๗. ตติย-
ฉันทสูตร ๘. ตติยราคสูตร ๙. ตติยฉันทราคสูตร ๑๐. จตุตถฉันทสูตร
๑๑. จตุตถราคสูตร ๑๒. จตุตถฉันทราคสูตร ๑๓. ปัญจมฉันทสูตร
๑๔. ปัญจมราคสูตร ๑๕. ปัญจมฉันทราคสูตร ๑๖. ฉัฏฐฉันทสูตร
๑๗. ฉัฏฐราคสูตร ๑๘. ฉัฏฐฉันทราคสูตร ๑๙. ปฐมอตีตสูตร
๒๐. ปฐมอนาคตสูตร ๒๑. ปฐมปัจจุปันนสูตร ๒๒. ทุติยอตีตสูตร
๒๓. ทุติยอนาคตสูตร ๒๔. ทุติยปัจจุปันนสูตร ๒๕. ตติยอตีตสูตร
๒๖. ตติยอนาคตสูตร ๒๗. ตติยปัจจุปันนสูตร ๒๘. จตุตถอตีตสูตร

๒๙. จตุตถอนาคตสูตร ๓๐. จตุตถปัจจุปันนสูตร ๓๑. ปัญจมอตีตสูตร
๓๒. ปัญจมอนาคตสูตร ๓๓. ปัญจมปัจจุปันนสูตร ๓๔. ฉัฏฐอตีตสูตร
๓๕. ฉัฏฐอนาคตสูตร ๓๖. ฉัฏฐปัจจุปันนสูตร ๓๗. ปฐมอนิจจสูตร
๓๘. ทุติยอนิจจสูตร ๓๙. ตติยอนิจจสูตร ๔๐. ปฐมทุกขสูตร ๔๑. ทุติย-
ทุกขสูตร ๔๒. ตติยทุกขสูตร ๔๓. ปฐมอนัตตสูตร ๔๔. ทุติยอนัตต-
สูตร ๔๕. ตติยอนัตตสูตร ๔๖. จตุตถอนิจจสูตร ๔๗. ปัญจมอนิจจ-
สูตร ๔๘. ฉัฏฐอนิจจสูตร ๔๙. จตุตถทุกขสูตร ๕๐. ปัญจมทุกขสูตร
๕๑. ฉัฏฐทุกขสูตร ๕๒. จตุตถอนัตตสูตร ๕๓. ปัญจมอนัตตสูตร
๕๔. ฉัฏฐอนัตตสูตร ๕๕. ปฐมอัชฌัตตายตนสูตร ๕๖. ทุติยอัชฌัต-
ตายตนสูตร ๕๗. ตติยอัชฌัตตายตนสูตร ๕๘. ปฐมพาหิรายตนสูตร
๕๙. ทุติยพาหิรายตนสูตร ๖๐. ตติยพาหิรายตนสูตร.